آشنایی با ۷۰ اصطلاح پرکاربرد شطرنج و ۲۰ کتاب آموزش شطرنج

پرکاربردترین اصطلاحات شطرنج ؛ از آچمز تا گامبی

معروف ترین بورد گیم (BOARD GAME) جهان ، شطرنج است که طرفداران بسیاری داشته و فدراسیون بین المللی شطرنج ، قوانین و قواعد و رقابت هایش را مدیریت می کند. دنیای شطرنج را در chess.com دنبال کنید. این گفتار، شما را با ۵۰  اصطلاح کاربردی و ۲۰  کتاب آموزشی آشنا  می‌کند.

اگر شما هم سابقه بازی حرفه ای دارید،‌ نظرات و تجارب خود را در بخش  کامنت با ما به اشتراک بگذارید.

با ما همراه باشید.

حتما ببینید: ۲۰۰ اصطلاح سینمایی و ۲۰  کتاب  آموزش فیلمسازی

۲۰ کتاب آموزشی شطرنج

• کتاب قوانین شطرنج فیده ترجمه حمید رضا جدیدی از نشر کتاب های سبز شمال. سال ۱۳۹۶
• کتاب قوانین شطرنج مصوب فدراسیون جهانی از حمید رضا جدیدی نشر دهسرا سال ۱۳۹۵
• کتاب شطرنج برای قهرمانی همراه با ۱۳۴ دیاگرام تمرینی از عزیزالله صالحی مقدم نشر فرزین
• کتاب هنر طرح ریزی در شطرنج ، حرکت به حرکت، ترجمه خلیل حسینی از نشر کیان سال ۹۷
• کتاب بابی فیشر، شطرنج یاد می دهد ترجمه شاهین بلوری از نشر شطرنج سال ۱۳۹۳
• کتاب چگونه بازی شطرنج را یاد بگیریم از فرزاد مهکویی و همت علی، نشر شهر راز سال ۱۳۹۶
• کتاب آموزش برای نوآموزان، نوشته ریموند کین ترجمه بهناز منجی آزاد نشر بوستان سال ۱۳۸۹
• کتاب پرسش هایی درباره تئوری مدرن شطرنج از ایزاک لیپنیتسکی ترجمه محمد ثابت قدم.
• کتاب مجموعه ای از ترکیب ها و مسایل و بررسی و معماهای درخشان از عزیزاله صالحی ۹۱
• کتاب دیدگاه های نوین در شطرنج نوشته آرتور یوسوپف ترجمه سید کاظم مرتضوی یزدی، نشر شباهنگ سال ۱۳۹۴
• کتاب درسنامه شطرنج سطح آمادگی از ساسان ربیعی، نشر فرزین سال ۱۳۹۷
• کتاب کیش و مات و گردآورنده مهناز غفاری از نشر پاساد سال ۱۳۹۷
• کتاب تاکتیک های شطرنج برای بازیکنان فعال نوشته لو آلبرت و ترجمه اسد اله امینی جهرمی از نشر فرزین سال ۱۳۹۲
• کتاب آخر بازی باتسفورد: فرهنگ کامل آخر بازی در شطرنج ، نوشته جان اسپیلمان و ترجمه مهدی غروی از نشر دیهیم فرزین سال ۱۳۹۷
• کتاب بازی پوزیسیونی از مارک دورتسکی با ترجمه فرشاد خویی زاده نشر  فرزین سال ۱۳۹۵
• کتاب درسنامه تاکتیک ها و ترکیب های شطرنج نوشته سرگئی ایواشچنکو از قاسم نجیب نشر فرزین سال ۱۳۹۳

معرفی اصطلاحات شطرنج

در ادامه با مروری بر پرکاربردترین اصطلاحات شطرنج همراه ما باشید :

آچمز ؛ از اصطلاحات شطرنج

منظور از ABSOLUTE  PIN که آچمز نامیده می شود، مهره ای است که به خاطر کیش، بی حرکت شده و اگر مهره ای در این وضعیت باشد و بخواهد حرکت کند، شاه خودی، در معرض کیش قرار گرفته و تهدید می شود.  اصلاحا این مهر، آچمز شده است و حق حرکتش سلب شده و نمی توان آن را حرکت داد.

اگر اسب را به حرکت درآورده و وزیر تهدید شود، گفته می شود که اسب، آچمز مهره وزیر شده است.  هر مهره ای که آچمز مهره ای به جز شاه باشد را می توان تکان داد.

مسابقات سریع شطرنج

منظور از مسابقات سریع شطرنج (QUICK CHESS) رقابت هایی است که هر یک از بازیکنان، باید بین ۱۰ تا ۶۰ دقیقه، کلیه حرکت های خود را انجام دهند و گرنه بازنده  مسابقه خواهند بود.

مهره فعال

منظور از مهره فعال (ACTIVE) در شطرنج ، مهره ای است که جایگاه مهمی را اشغال  کرده باشد یا محدوده ای را در صفحه این ورزش ذهنی، تحت کنترل خود داشته باشد. مثل اسب یا فیل که میتواند محدوده ای را به صورت ضربدی کنترل کند.

بازی نیمه تمام

منظور از بازی نیمه  تمام (ADJOURNMENT) بازی است که ادامه آن به زمان دیگری موکول گردد. بازیکنی که نوبت حرکت او است، باید حرکت خود را ثبت کرده و در پاکتی توسط داور، نگهداری کند تا در زمان شروع بعدی، حرکت ثبت شده را ادامه دهد.

تنظیم مهره ها

مجوز تنظیم مهره ها (ADJUST) عبارت است از کسب مجوز از رقیب یا داور مسابقه به منظور تنظیم جانمایی چند مهره به گونه ای که مکان آن تغییر نکند. اگر شما، بدون آن که از حریف اجازه بگیرید، به مهره ای دست بزنید، موظف به حرکت دادن مهر خواهید بود.

ثبت حرکات

منظور از ثبت حرکات (ALGEBRAIC NOTATION) در این بازی، نوشتن حرکت و پیروی از قواعد بازی است که رعایتش توسط هر دو طرف، الزامی است.

یادداشت

منظور از یادداشت (ANNOTATION)، حاشیه نویسی برای هر بازی با هدف تفسیر و یافتن حرکات جایگزینی است که توسط خود بازیکن پس از بازی صورت گرفته  باشد.

حمله

منظور از حمله  (ATTACK)، حرکت مهره ای است که سبب تهدیدی علیه مهره های رقیب شود. چه خود در معرض خطر قرار بگیرد یا قرار نگیرد.

مات عرض اول یا آخر

منظور از مات عرض اول یا آخر (BACK RANK CHECKMATE)، موقعی است که رقیب دارنده مهره سفید، با مهره رخ یا مهره وزیر، در عرض صفحه شطرنج ، نسبت به مات شاه  سیاه طرف مقابل اقدام می کند. یا رقیب دارنده مهره سیاه، با مهره رخ یا مهره وزیر، در عرض صفحه شطرنج ، نسبت به مات شاه سفید طرف مقابل اقدام می کند. در هر صورت، پیاده های خودی، مانع در رقتن یا فرار شاه از معرکه خواهد شد.

پیاده ضعیف

منظور از پیاده منفرد ضعیف (BACKWARD PAWN)، پیاده ای است که در ستون مجاور خود، هیچ پیاده خودی موجود نباشد تا نسبت به حمایت آن اقدام کند. در صفحه چس، جایگاه D4 و یا D5 این تعریف را دارند.

مهره فیل

مهره فیل (BISHOP)، سوار سبک و چابکی در صفحه شطرنج است که به صورت اریب در صفحه حرکت می کند و هر بازیکنی ۲ فیل غیر همرنگ دارد. این دو فیل همان طور که می دانید، در صفحه شطرنج هیچ گاه به هم برخورد نمی کنند و دامنه حرکتی خوبی برای حمله به مهره های طرف مقابل و کیش و مات دارند. چرا که به نصف صفحه شطرنج دسترسی دارند و اگر در حین بازی، فیل خود را از دست ندهید، به همه  صفحه دسترسی دارید و قدرت هجومی خوبی است.

فیل بد

منظور از فیل بد (BAD BISHOP)، فیلی است که توسط پیاده های هم رنگ خودش، معمولا پشت پیاده خودی گرفتار می شود. نمونه ای در تصویر زیر مشاهده می کنید که در قاب نارنجی قرار دارد.

فیل غیر همرنگ

فیل غیر همرنگ (BISHOP OF OPPOSITE COLOR)، به موقعیتی در پایان بازی اطلاق می شود که دو رقیب، فیل های غیر  هم رنگ دارند که با یک یا دو مهره سرباز (پیاده)، نمی توان بازی را به اتمام رساند.

بازی چشم بسته

منظور از بازی چشم بسته  (BLINDFOLD CHESS)، به رقابتی گفته می شود که بدون آن که صفحه و مهر بازی را از اول تا آخر مشاهده کند، بازی را انجام داده و وضعیت مهره  ها را در ذهن خود بررسی می کند.

بازی رعد آسا

بازی رعد آسا یا بلیتس (BLITZ)، به بازی اطلاق می گردد که هر یک از بازیکنان، همه حرکات را ظرف ۱۰ دقیقه یا کم تر به اتمام برسانند. مثلا زمان برای هر بازیکن، ۶ دقیقه و ۶ ثانیه هم اضافه پاداش برای انجام هر حرکت از حرکت اول اعطا خواهد شد.

بلوکه

منظور از بلوکه (blockade)، وضعیتی است که پیش روی مهره سرباز یا دیگر مهره ها، توسط حریف، مسدود شود.

اشتباه اورلوک

منظور از اشتباه اورلوک یا BLUNDER، از دست دادن مهره سرباز یا دیگر مهره ها به دلایل اقدام اشتباهی است. منظور از OVERLOOK، غفلت کردن است.

بازی سریع

منظور از بازی سریع (BULLET)، نوعی از بازی رعد آسا است که طرفین برای کل بازی، کم تر از ۱۸۰ ثانیه وقت داشته باشند.

بازی اصیل

به نوعی از بازی، اصیل یا BRILLIANCY اطلاق می گردد که نواوری و خلاقیت مشهود باشد.

قلعه گیری

منظور از قلعه گیری (CASTLING)، حرکتی در شطرنج است که به منظور حفاظت از شاه و هماهنگی مهر رخ، همزمان رخ  و شاه حرکت می‌کند. تنها حرکتی در  این بازی که هم زماان دو مهره خودی می‌توانند حرکت کند، همین حرکت است.

قلعه کوچک

منظور از قلعه کوچک یا قلعه جناح  شاه (KINGSIDE CASTLING)، مهره شاه، ۲  خانه به سمت مهره رخ که در جناح او قرار دارد، حرکت می کند و سپس مهره رخ، در مکانی که پیش از این، مهره فیل خودی، جناح شاه در حرکت قبل بوده است، قرار می گیرد.

قلعه بزرگ، قلعه جناح وزیر

منظور از قلعه بزرگ (QUEENSIDE CASTLING) یا قلعه جناح وزیر، حرکتی است که مهره شاه، ۲ خانه به سمت مهره رخ که در جناح وزیر قرار دارد، حرکت کرده و مهره رخ در جناحی که مهره وزیر، در جایی که قبلا مهره وزیر بود است، قرار می گیرد.

قلعه ممنوع

منظور از قلعه ممنوع، موارد زیر است:

• اگر مهره شاه حرکت کرده باشد، امکان قلعه سلب می شود.
• اگر مهره رخ، در ان جناح که می خواهیم قلعه برویم، قبلا حرکت کرده باشد، امکان قلعه سلب می شود.
• اگر مهره شاه، در خانه ای که قرار دارد، کیش شود، یا در مسیری که قصد حرکت دارد یا می خواهد قرار بگیرد، در معرض تهدید باشد، قلعه رفتن، موقتا ممنوع خواهد بود.
• اگر در مسیر حرکت مهره رخ و مهره شاه، مهره ای قرار بگیرد که قلعه، موقتا قانونی نباشد، قلعه رفتن به صورت موقتی، قدغن است.

مرکز

منظور از مرکز (CENTER)، چهار خانه مرکزی صفحه بازی را می گویند.

استقرار در مرکز

منظور از استقرار در مرکز (CENTERALIZATION)، آوردن یک مهره در مرکز است که تسلط خوبی به بیش ترین نقاط داشته باشد.

دام یا تله

منظور از دام یا تله (CHEAPO)، یک اصطلاح عامیانه است که معنی فریب حریف دارد که اگر حریف، در آن قرار بگیرد، مات شده یا مهره خود را از دست خواهد داد.

کیش

منظور از کیش (CHECK)، حمله  مستقیم به شاه حریف توسط یک یا چند مهره است که شاه، باید از آن موقعیت فرار کند. در غیر این صورت، مات خواهد شد و بازی را واگذار خواهد کرد.

مات ؛ از مشهورترین اصطلاحات شطرنج

منظور از مات (CHECKMATE)، زمانی است که شاه حریف، کیش باشد و امکان حرکتی برای فرار از موقعیت تهدید کیش، نداشته باشد. در این حالت، بازی به اتمام خواهد رسید.

ساعت شطرنج

منظور از ساعت شطرنج (CHESS CLOCK) ، زمان سنجی است که به منظور نمایش تایم باقی مانده هر  یک از  بازیکنان، استفاده شده و نوبت هر بازیکنی، ساعت او در حال کار  کردن است و ساعت رقیب از کار می ایستد. هر  بازیکنی همان طور که در فیلم ها مشاهده کردید، با زدن ضربه روی ساعت، ساعت خود را از  کار  انداخته و ساعت حریف را استارت می زند.

بازی کلاسیک

منظور از بازی کلاسیک  (CLASSICAL)، روشی از بازی است که طرفین، تلاش دارند به سرعت، خانه های  مرکزی را در کنترل خود دراورند.

ستون بسته

منظور از ستون بسته (CLOSED FILE)، ستونی است که مهره های سرباز سفید و سیاه رنگ، در آن ستون قرار داشته و ستون، مسدود باشد.

بازی بسته

منظور از بازی بسته (CLOSED GAME)، به نوعی از بازی اطلاق می شود که مهره های پیاده دو طرف، سبب بسته شدن ستون ها شده و مهره های اسب و فیل، در پشت مهره های سرباز قرار بگیرد. در این حالت، دو طرف به دنبال راهکاری برای نفوذ و هجوم به ستون تدافعی هستند.

ترکیب

منظور از کامبینیشن یا COMBINATION، ایجاد یک سری حرکات اجباری برای حریف است که سبب برتری و یا کسب مهره از طرف مقابل شده و معمولا با از دست دادن مهره خودی همراه می شود.

جبران

منظوز از کامپنسیشن یا COMPENSATION، کسب یک برتری به منظور از دست دادن برتری دیگر است. مثلا از دست دادن پیاده ای اما فعال شدن دیگر مهره ها.

شطرنج مکاتبه ای

اگر دو رقیب، در مکان جغرافیایی متفاوتی باشند و امکان بازی آنلاین میسر نباشد، از روی مکاتبه ای که (CORRESPONDENCE CHESS) نامیده می شود، استفاده می کنند. این دو شاید هم را ندیده و نشناخته باشند. برای سازماندهی  این نوع بازی، فدراسیون جهانی شطرنج مکاتبه ای (ICCF) فعالیت دارد.

عدم  تحرک

منظور از عدم تحرک (CRAMPED)، مهره ای است که کمی یا اصلا، هیچ تحرکی نداشته باشد.

جدول نتایج

منظور، جدول (CROSSTABLE)‌ است که نتایج بازیکنان را در هر تورنمنت به نمایش می گذارد.

گسترش

منظور از گسترش (DEVELOPMENT) در این بازی، تاثیر بیش تر در مرکز و ایجاد چیره گی برای آن است تا مهره طرف مقابل را تهدید کند.

حمله برخواستی

منظور از حمله برخواستی  (DISCOVERED ATTACK)، تهدید توسط مهره پشی با حرکت دادن مهره جلوی آن است که گاها، تهدید آفرین می باشد.

کیش برخواستی

منظور از کیش برخواستی (DISCOVERED CHECK)، نوعی حمله برخواستی است که همراه با کیش بوده و خطرناک می باشد.

حمله چنگال

منظور از حمله چنگال (DOUBLE ATTACK)، حمله به دو مهر رقیب در یک زمان است.

کیش دوبل

منظور از کیش دوبل  (DOUBLE CHECK)،، کیش برخواستی است که با هر دو مهره، هم زمان کیش می دهد و فقط مهره شاه رقیب می تواند حرکت داشته باشد.

پیاده دوبله یا دوپشته

منظور DOUBLE PAWNS، دو مهره سرباز است که از یک رنگ در یک  ستون قرار بگیرد.

مساوی

منظور از مساوی (DRAW)، رقابتی است که به اتمام رسیده و امتیازات بین طرفین تقسیم می شود. گاها این رقابت، با توافق طرفین بوده و امتیازات، تقسیم خواهد شد. اگر بازی پات شود نیز، مساوی خواهد بود. اگر مهره ای کافی برای کسب  پیروزی نهایی در دو طرف وجود نداشته باشد، بازی مساوی اعلام شده و امتیاز تقسیم می شود.

کیسه

منظور از کیسه (DUFFER)، اصطلاحی است عامیانه برای یک بازیکن خیلی ضعیف که آن را PATZER هم می گویند.

انپاسان یا حرکت در عبور

منظور از EN PASSANT، اصطلاحی است فرانسوی برای حرکت ویژه مهره  سرباز، در زمانی که مهره های پیاده، ۲  خانه به  سمت جلو حرکت می کند، مهره پیاده حریف که در ستون مجاور و در عرض پنجم خود است، تنها این فرصت را خواهد داشت که در حرکت بعدی، این مهره سرباز را بزند.

مهره بی دفاع

منظور از مهره بی دفاع (EN PRISE)، اصطلاحی است فرانسوی برای مهره بی دفاعی که ممکن است توسط رقیب، شکار شود و امکان دفاع از خود یا حمایت از طرف دیگر مهره ها را ندارد.

خانه فرار شاه

منظور از خانه فرار شاه (ESCAPE SQUARE)، زمانی است که شاه، مورد تهدید قرار می گیرد و فرصتی برای فرار از خانه فراهم می شود. به آن، GIVING LUFT هم اطلاق می شود.

گامبی ؛ از اصطلاحات شطرنج

به نوعی از شروع بازی گفته می شود که رقبا به منظور کسب برتری، مهره های سرباز را قربانی می کنند.

ستون باز

منظور از ستون باز، عدم وجود مهره سرباز در یک ستون عمودی است. کنترل ستون های باز با وزیر یا رخ، توصیه می شود.

مهره رونده

منظور از پیاده رونده، مهره سربازی است که حرکت آن توسط هیچ مهره سربازی به سوی عرض آخر توسط هیچ  پیاده ای، مسدود یا تحت کنترل نباشد. اگر یک پیاده در ستون خود و ستون های مجاور خود، هیچ پیاده ای از حریف نباشد، مهره پیاده رونده خواهد بود.

حمله دو جانبه

منظور، آن است که یک مهره، هم زمان به دو مهره از رقیب، حمله  کرده و رقیب، نتواند آن ۲  مهره را از  معرکه نجات دهد. این حمله، حمله دوجانبه است. اگر  یکی از ۲ مهره، تهدید شده باشد، و آن مهره،‌مهره شاه باشد، کیش دو جانبه رخ داده است.

مهره به مهره

منظور از مهره به مهره یا تعویض، از بین رفتن ۲ مهره هم ارزش از طرفین است که گفته می شود، مهره به مهره شده است.

دفاع

منظور از دفاع در این بازی، پوشش یک مهره توسط مهره های پیاده یا سواره است تا از ان حفاظت شود. دفاع می تواند مستقیم یا غیر  مستقیم باشد.

گشایش

منظور از گشایش، حرکت مهره های سرباز است تا امکان حرکت مهره های سواره، فراهم شود.

انواع سیستم های بازی در شطرنج

• شروع اسپانیولی
• شروع انگلیسی
• شروع ژیکوپیانو
• دفاع هندی
• دفاع اسلاو
• دفاع نیمزویج
• دفاع بنونی
• دفاع پیرک
• دفاع سیسیلی
• دفاع هندی قدیم
• دفاع فرانسوی
• سیستم کول
• سیستم راگوزین
• سیستم شاه هندی
• گامبی وزیر
• گامبی شاه
• روی لوپز

نتیجه بازی در شطرنج

این بازی، یا برد دارد یا مساوی یا باخت برای طرفین.

برد به ۳ صورت رخ می دهد:

• طرف مقابل مات شود.
• بازی بلافاصله خاتمه یابد.
• حریف، باخت را قبول کرده باشد.

باخت هم می تواند بر اساس اخطار داور باشد.

بازی های غیر معمول شطرنج

• بازی خودکشی : هدف، از بین بردن همه مهره های خودی و مهره های رقیب است. هر طرف، زودتر مهره های خود را از دست بدهد، برنده خواهد بود.
• بازی اسکاتلندی : منظور این است که در این رقابت، مهره سفید، حق یک حرکت دارد و سپس سیاه، حق ۲ حرکت و سپس سفید،‌حق ۳ حرکت و سپس سیاه حق  ۴ حرکت و همین طور ادامه  می یابد تا کیش و مات رخ دهد.

نرم افزارهای کاربردی

• نرم افزار FRITZ
• نرم افزار CHESSMASTER
• نرم افزار CHESS ASSISTANT
• نرم افزار HOUDINI

همراهان گرامی

منتظر دریافت نظرات و دیدگاه های شما درباره بهترین شطرنج بازان ایران و جهان و هم چنین استراتژی های نوظهور تهاجمی و تدافعی هستیم.