۷۰ اصطلاح موسیقی و دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی

برای آشنایی با انواع دستگاه ها، آوازها، گوشه ها، نت ها، رتیم ها، تم ها، ابزارها، اجراها، ردیف ها و هم چنین اصطلاحاتی که در دنیای موسیقی متداول است، این گزارش، شما را با ۷۰ اصطلاح  کاربردی آشنا می کند. اگر شما هم نظر و دیدگاهی دارید با ما به اشتراک بگذارید.

با ما همراه باشید.

حتما بخوانید: ۲۰۰ اصطلاح صنعت سینما و ۲۰ کتاب آموزش فیلم‌سازی

۷۰  اصطلاح پرکاربرد موسیقی

آرپژ

اولین اصطلاح موسیقی که در این گفتار معرفی می شود، آرپژ (AREPEGE) نام دارد که اصطلاحی فرانسوی بوده و به عملی اطلاق می شود که با هر ساز موسیقی، نُت  ‌ها، یکی پس از دیگری اجرا شود. به این حرکت، آرپژ می گویند.

آکورد

اصطلاح دیگری که در موسیقی بسیار رایج است، آکورد یا ACCORD است که به معنی هماهنگی و هارمونی است. به معنی سازگار شدن، تطبیق یافتن و هماهنگی.  وقتی ترکیبی از نُت  ها را بشنویم، در واقع آکورد است و شکل عمودی یک قطعه موسیقی بوده که در پخش یک قطعه موسیقی، توسط یک ساز نواخته می شود. نُت   های تشکیل دهنده یک آکورد، با فواصلی از هم قرار میگیرند که تعیین فواصل، ماموریت آهنگساز است.

ارکسترا

ارکسترا (ORCHESTRA) از مطرح  ترین اصطلاحات موسیقی بوده که به معنی نواخت منظم و همزمان و هماهنگی سازهای موسیقی با هم در یک مکان برای اجرای یک قطعه است.

ارکستر مجلسی

منظور از ارکستر مجلسی (CHAMBER ORCHESTRA)، ارکستری است که سازه های متنوعی از بادی و چوبی و کوبه ای تا کلیدی (پیانو) با هم نواخته می شود و یک قطعه راخلق می کنند. ارکستر مجلسی، ارکستری کوچک تر از ارکستر سمفونیک است.

آکاپلا

منظور از آکاپلا (AKEPELA) به موسیقی  کرال بدون همراه شدن یک ساز، اطلاق می شود. موسیقی کرال، ساخته هایی است که توسط آهنگسازان برای گروه  کر نوشته می شود.

آکسان

منظور، تاکید آهنگساز بر روی یک نُت   به صورتی که قوی تر و برجسته تر از نُت  های مجاور،‌ اجرا شود.

بمل

منظور از بمل (FLAT)، عملی است که صدای نُت   را «نیم پرده» پایین می آورد یا اصطلاحا «بم» می‌کند. بمل را در مقابل «دیز» به کار می برند.

اکتاو

منظور از اکتاو (OCTAVE) در موسیقی، یعنی عدد ۸ یا نشان گر ۷ نُت  پایه موسیقی و نُت  هشتم که تکرار نُت   DO (نُت  اول موسیقی ) است. هر ابزار موسیقی، دامنه خاصی از نظر تکرار نُت  های هشت گانه بوده و دامنه هر ساز، با شمارش مجموع این ۸ نُت   که یک اکتاو را تشکیل می دهد، شناسایی می شود.

هر سازی، اکتاوهای مختلفی دارد و زیر بازه های اکتاو یک ساز با زیر بازه های اکتاو ساز دیگر، فرق دارد. در واقع هر  اکتاو، یک بازه فرکانسی را شامل می شود که فرکانس انُت  هایی، دوبل فرکانس ابتدایی است.

نُت های موسیقی

عبارت است از: DO, RE, MI. FA, SOL, LA. SI

اتود

منظور از ETUDE، قطعاتی است که منظور از نواخت آن، ارتقای تکنیک نوازندگی می باشد تا نقایص، مرتفع شود.

اورتور

منظور از اورتور، قطعه ای است که به عنوان مقدمه برای اپرا، باله و سایر اجراهای دراماتیک، اجرا می شود و معمولا زمانی که پرده نمایش در اجراها، بالا نرفته است، توسط ارکستر اجرا می گردد. در موسیقی سنُت  ی ایرانی نیز اورتور توسط درویش خان، پیش درآمدی بر  «درآمد» بود.

باس

منظور از «باس» که از اصطلاحات دنیای ضرب و ریتم است، بازه ای از صدا بوده که صدای «بم» را روایت می کند.

بافت موسیقی

منظور از بافت موسیقی (MUSICAL TEXTURE)، حسی است که به شنونده قطعه، منتقل می شود. او ممکن است این قطعه را به صورت زبر، نرم، لطیف یا هولناک بشنود و حس او با احساسات و عواطف دیگر، فرق کند. بافت موسیقی را می توان با سازبندی و آهنگسازی، پر فراز و نشیب کرد. این  بافت را می توان به صورت چند بخشی و تک بخشی به نمایش گذاشت. به عنوان نمونه، بافتی که برای ترانه حماسی در نظر می گیرند با بافتی که برای ترانه عاشقانه در نظر می گیرند،‌ متفاوت خواهد بود.

پارتیتور

پارتیتور (SCORE)، نُت  نویسی است که نُت  کلیه قسمت های سازی و آوازی یک ارکستر مجلسی را ثبت می کند.

پاساژ

منظور از PASSAJE که کلمه فرانسوی است، به معنی گذر و رد شدن یا گذرگاه است. در دنیای ریتم و ضرب، به معنی بخشی از یک ترانه است که در اکوسیستم یک اثر، دو بخش ترانه را به هم پیوند می دهد. در واقع حرکت پرشی را تبدیل به حرکت درجه به درجه می کند.  نُت   پاساژ یک قطعه موسیقی را روایت می کند.

ترمولو

وقتی که یک نُت  پشت سر هم اجرا می شود، ترمولو گفته می شود. در سازه هایی که مضرابی است مثل تار و سه تار و گیتار و ساز های کوبه ای مثل تمبک و تیمپانی، به نُت کشیده ای که به صورت ریز اجرا می شود گفته می شود. در سازهای زهی، ترمولو را به اجرای یک نُت   کشیده به صورت نُت  های چنگ، دولاچنگ و سه لاچنگ می گویند.

تریل

منظور از تریل (TRILL)، نشانه ای است که اگر روی یک نُت  گذاشته شود، نُت  های بالای آن نُت  ، به صورت تند و طولانی مدت اجرا خواهد شد.

تم

منظور از تم یا سوژه (THEME)، موضوعی است که یک اثر هنری را روایت می کند. در واقع، یک ایده است که در یک ترانه، نقطه حرکت در بیان موسیقیایی آن اثر است. مثلا در فرم سونات یا فرم فوگ یا در فرم واریاسیون.

تمپو

منظور از TEMPO، به نرخ نواخت یک قطعه گفته می شود که از خیلی خیلی کند به خیلی خیلی تند گسترش پیدا می کند و نشانه هایی دارد و هدفی را دنبال می کند.

تِنور

منظور از تنور (TENOR)، بازه ای از صدا در موسیقی می باشد. در مطالعات هارمونی، ۴ قسمت صدا داریم که عبارت است از سوپرانو، آلتو، تنور و باس. زیر ترین نوع صدای مردانه است که بازه آن، کلید SOL ، از نُت   ۲ زیر خط اول تا ۲ بالای خط پنجم است. در موسیقی سنُت ی ایران، اهمیت زیادی دارد و ناج اصفهانی و استاد محمد رضا شجریان، مصداق صدای تِنور هستند.

موسیقی حامل

منظور، شماری خطوط افقی و موازی است که فاصله برابر داشته که نُت  ها، روی خطوط و بین خطوط و یک نُت   بالای حامل و نُت  دیگر، پایین حامل درج می گردد. نکته ای که باید توجه کنید آن است که خطوط حامل، از پایین به بالا شمارش می شود.

خط  اتحاد

منظور از خط اتحاد (TIE)، قوسی است  که اگر در بالا یا زیر دو نُت  هم نام، قرار بگیرد، مقدار کشش زمانی آن دو نُت  را به هم پیوند داده و دو نُت  به یک نُت  تیدیل می شود. خط اتحاد، ارزش زمانی نُت  را روایت می کند.

خط اتصال

خط اتصال (SLUR)، خطی قوسی شکل است که شبیه خط اتحاد است و در بالا یا زیر دو یا چند نُت  غیر هم صدا قرار می گیرد و صدای آن ها را به هم متصل می کند. در سازه هایی که زهی آرشه‌ای است، نُت  هایی که خط اتصال دارند را با یک آرشه و در ساز هایی که بادی هستند، با یک نفس اجرا می کنند.

دانگ یا تتراکورد

تتراکورد (TETRACORDE)، از اصطلاحات موسیقی دانگ بوده و ترکیبی از چهار نُت  پیاپی می باشد.

دیز ؛ از اصطلاحات موسیقی

منظور از دیز یا شارپ (SHARP)، علامتی است اگر بر سر نُت ی قرار بگیرد، صدای زیر و نه بم، پیدا می کند. اصطلاحا، نیم پرده بالا می آید. این علامت به صورت هشتگ # نمایش داده می شود. این علامت، صدای هر نُت ی را نیم پرده زیر تر می کند.

دیاپازون

منظور از diapason، ابزاری است برای تولید فاصله هایی که در میان نُت  ها و در داخل یک اکتاو قرار می گیرد و برای بیان زیر و بمی آوا ها کاربرد دارد. برای تعین فرکانس صدا ها و ساخت ابزاری که یک یا همه صدا های داخل یک اکتاو را تولید کند، کاربرد داشته و به این ابزار، دیاپازون می گویند.

رپرتورا

منظور از رپرتوار (REPERTORY)، فهرست یا جدول است. در دنیای موسیقی، منظور ترکیبی از قطعات است که خواننده برای رسیتال یا ارکستر یا کنسرت تهیه می کند.  معمولا تعداد قطعات در رپرتوار، زیاد تر از قطعاتی است که در برنامه رسیتال ارائه می شود. چون این امکان وجود دارد که شنوندگان در کنسرت، پس از اجرای یک قطعه، خواهان اجرای قطعه دیگری باشند.

مس رکوئیم

منظور از مس رکوئیم (MASS REQUIEM) که آن را ترانه مردگان هم می نامند، ترانه ای است آئینی برای آرامیش مردگان در کلیسای کاتولیک. قطعه ای است مونوفونیک که توسط  گروه کر اجرا می شود.

رهبر ارکستر

به فردی گفته می شود که لیدری یک گروه نوازنده را بر عهده دارد و آن ها را در اجرا، هدایت می کند.

ریتم

منظور از ریتم (RHYTHM)، بیان احساسات و عواطف و حرکت و ضرب و تاکیدات است که با تکرار و تظم و فراز و نشیب و قوت و ضعف همراه می شود و درک متفاوتی را به خواننده منتقل می کند. اهمیت بسیاری دارد. اگر شعر دارای وزن است، موسیقی هم ریتم دارد. مبحثی مهم در دنیای MUSIC است که به دو قسمت ضربی و بدون ضربی تقسیم می شود. آوازهای سنُت ی، وزن معلومی ندارد. توجه به ریتم در اموزش، اهمیت بسزایی  دارد.

مترو نوم

ابزاری  است که با آن می توان ریتم را آموزش داد. مترونوم، ابزاری است که همه نوازنده ها و گاه خواننده ها با آن سر و کار داشته و ضرب ها را در قالب صدای تیک تاکی و در فواصل مختلف اجرا می کند.

ساز بندی

منظور از ساز بندی (ORCHESTRATION)، هنر ترکیب رنگ های صدایی سازهای ارکستر در  نوشتن موسیقی است.

سمفونی

منظور از سمفونی (SYMPHONY)، قطعه ای ارکسترال است که از  چند بخش منفک  شده (موومان) تشکیل شده و دارای فرم سونات می باشد که فرمی ۴ بخشی محسوب می شود و تاریخی ۲۰۰ ساله دارد و باخ و موتزارت، در شکل گیری آن بسیار تاثیر گذار بودند.

سنکپ ؛ یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی

منظور از سنکپ (SYNCOPE) که در پزشکی هم کاربرد دارد، به معنای اتصال کشش ضرب ضعیف به کشش قوی است که سبب جا به جا شدن تاکید ها در ضرب ها می شود و سبب اجرای قوی قسمت ضعیف می شود.

سوپرانو

سوپرانو، دامنه ای از صدا در یک قطعه است که صدای زیر زنانه را روایت می کند.

سوناتا

منظور از سوناتا (SONATA)، قطعه ای است که برای یک یا گروه کوچکی از سازها نوشته می شود.

سوئیت

منظور از سوئیت (SUITE)، ترکیبی از قطعاتی است به هم پیوسته و مرتبط و قدمتش به ۶۰۰ سال  پیش باز می گردد.

فرم

منظور از فرم (FORM)، قالب یا شکل و ساختار یک قطعه است و نظم و ساختمان یک اثر را شکل می دهد.

فوک

منظور از FUGUE، فونداسیون موسیقیایی کنُت رپوانی است که در ۲ با چند صدا و یک سوژه ساخته شده به گونه ای که اول سوژه، معرفی شده و پس از آن، در همه قطعات، باز نوازی می گردد تا توالی ایجاد شده با گام های متفاوتی اجرا شود.

کانن

منظور، قطعه ای است که برای ۲ یا چند ساز نوشته شده و نوازندگان، آن را یکی پس از دیگری با فاصله چند میزان از هم، اجرا می کنند.

کنُت رپوئن

منظور از کنُت رپوئن (COUNTERPOINT)، نُت  در برابر نُت  است. تاکید بر روند افقی نُت  است تا عمودی.

کسر میزان

منظور از کسر میزان (TIME SIGNATURE)، مشخص کردن میزان ها با یک عدد کسری است.

گام

منظور از گام  (GAMME)، توالی چند نُت  است که ممکن است بالا رونده یا پایین رونده باشد.

محدوده صوتی

منظور، ترکیب صوت هایی است که هر ساز موسیقی، توانایی تولیدش را دارد. یعنی ترکیب صوت هایی که در  بازه ای بین زیر ترین و بم ترین صدایی که هر ساز  توانایی تولید آن را دارد، قرار می گیرد.

میزان

منظور، نشانه هایی برای تعیین کردن دوره ها و تعداد ضرب در هر دوره است که با خطی عمودی که خط حامل را قطع می کند، نشان داده می شود و به محتوای میان هر دو خط عمودی گفته می شود.

نُت ؛ از مهمترین اصلاحات موسیقی

الفبای موسیقی است. از رایج  ترین اصطلاحات بوده و نُت  شاهد،‌ نُت  ایست و نُت  متغیر از آن جمله  است.

۷ دستگاه موسیقی ایرانی

دستگاه، مجموعه ای از چند نغمه است که از نظر گام و کوک، فاصله نُت  های هماهنگ دارند. مصداق از گوشه، نغمه های موسیقی سنُتی است. بین دویست تا چهارصد گوشه در میان این هفت دستگاه وجود دارد.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی عبارتند از :

• دستگاه شور: ملودی متنوع داشته و مادر آوازهای موسیقی ایران می دانند.
• دستگاه سه گاه: حس غم و اندوه و امیدواری می دهد و رجز در شاهنامه خوانی از مصداق هایش است.
• دستگاه همایون: حالتی اشرافی و شاهانه دارد و حالت پند و حزن انگیز دارد. گوشه معروف: چکاوک است.
• دستگاه چهارگاه: از زیبا ترین دستگاه ها بوده و حالات موسیقی ملی ایرانی را روایت می کند.
• دستگاه نوا: ریتمی ملایم داشته و بین غم و شادی است. بیات راجع و نیشابورک از گوشه هاش هستند.
• دستگاه راست پنجگاه: گامی مشابه ماهور دارد . زنگ شتر و زنگوله، از گوشه های مهمش هستند.
• دستگاه ماهور: گسترده ترین دستگاه ها با گوشه های زیاد است. حس عظمت می دهد.

آواز های موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی، دارای پنج آواز  است:

• آواز ابوعطا
• آواز ترک
• آواز افشاری
• آواز دشتی
• آواز اصفهانی.

فرق آواز با دستگاه

تفاوت، در گوشه ها و نُت  های شاهد و نُت  های ایست و حالت ها است. گوشه های یک آواز، کم تر از یک دستگاه بوده و با هم فرق دارد.

به نظر شما بهترین آلبوم موسیقی ایران و جهان در سال ۲۰۱۹ کدام بود؟