قبل از اینکه در مورد عناصر جرم صحبت کنیم باید مفهوم و تعریف آن در عرف و قانون مشخص شود. به هر عمل خلاف عرف و شرع و رفتار خلاف میل عمومی جرم گفته نمی شود. مثلا شخصی که آب دهان روی زمین می اندازد عملی خلاف عرف انجام داده و باعث تضیع حقوق مادی و روانی دیگران می شود اما برای این کار فعلا در ایران مجازاتی تعریف نشده است و البته خود فعل هم به عنوان جرم شناخته نمی شود.
بنابراین این واژه به فعل ناپسندی گفته می شود که در درجه اول تعریف آن در قانون آمده باشد و دوم این که حائز شرایطی باشد یعنی مطابق با تعریف حقوقی و جزایی آن سه عنصر مادی، قانونی و روانی را در آن بتوان پیدا کرد. فعلی که یکی از این شرایط را نداشته باشد در تعریف قانونی این واژه نمی گنجد و می تواند به عنوان یک رفتار خلاف عرف و اخلاق تعریف شود. بنابراین برای آشنا شدن با ماهیت و مفهوم جزایی و قانونی این فعل غیر قانونی باید در ابتدا به عناصر سازنده آن اشاره کنیم.
حتما بخوانید : سوگند چیست ؟ و باید چه شرایطی داشته باشد ؟
عناصر جرم چیست؟
همانطور که گفتیم این فعل غیر قانونی از سه عنصر روانی، مادی و قانونی تشکیل شده است و در صورت وجود این سه عنصر به عنوان فعلی که مستحق مجازات است، شناخته می شود. در ادامه به تشریح و توضیح این سه عنصر می پردازیم.
عنصر قانونی جرم
در تفاسیر دین مبین اسلام و شرع مقدس که بر گرفته از آیات قران و روایات است به هدایت و ارشاد انسان ها بسیار توجه شده به طوری که به روشنی در آیه ۱۵ سوره اسراء در مورد عدم مجازات افرادی که هدایت نشده اند، صحبت می کند و می فرماید ما هیچ انسانی را قبل از اینکه مورد ارشاد و هدایت پیامبران قرار بگیرد، مورد مجازات قرار نخواهیم داد. یعنی تا قبل از اینکه تکلیف و وظایف و همچنین منعیات شرعی مقرر نشده باشد هیچ کس گناهکار محسوب نخواهد شد.
ضمن آنکه در متون فقهی اسلام به یک موضوع دیگر هم اشاره شده است. در متون فقهی مجازات و کیفر کردن افراد را بدون بیان حکم قانونی غیر اخلاقی و شرعی و نامعقول دانسته و آن را قبیح می داند و تحت عنوان قاعده قبح عقابِ بلا بیان معرفی می کند یعنی مجازات افراد بدون بیان کردن جرم آنها قبیح و ناپسند است و می تواند عواقب بدتری داشته باشد.
در تفصسیر این قاعده آمده است کاری که به لحاظ قانونی جرم تلقی نشده باشد و قانون گذار برای آن تعریف و مجازاتی هم در نظر نگرفته باشد در واقع عملی مباح است هر چند که از دیگاه عرفی ناپسند شمرده شود. آنچه که در این مبحث باید به آن توجه شود اینکه هیچ فعلی را نمی توان جرم در نظر گرفت مگر آنکه قانونگذار به روشنی در مورد آن صحبت کرده باشد و صد البته اینکه برای انجام آن هم مجازات تعیین شده باشد.
اینکه هیچ فعلی بدون تحقق عنصر قانونی آن نمی تواند مورد مجازات قرار بگیرد در واقع برای حفظ شان و ازادی های فردی و اجتماعی انسان ها است. اگر قرار باشد هر فعلی که از نظر عرف ناپسند می آمد مورد مجازات قرار می گرفت در واقع آزادی های فردی نقض می شد و قوانین فقهی برای حفظ کرامت و ازادی انسانها اقدام به تعریف جرم و مجازات نموده است. این عمل باعث می شود، برداشت های شخصی و سلیقه ای و البته کینه توزانه از اعمال و رفتار افراد به حداقل برسد.
حتما بخوانید : آشنایی با مصداق تشوش اذهان عمومی در قانون
چرا وجود عنصر قانونی جرم در تعریف آن و مجازات تعیین شده مهم است و وجود آن چه نتایجی در بر دارد؟
وجود این عنصر در تعریف قانونی جرم بسیار اهمیت دارد و نتایج منطقی هم در بر خواهد داشت. یکی از نتایج منطقی آن تفسیر مضیق قوانین کیفری است. تفسیر مضیق قوانین کیفری یعنی در مواردی که قانون به صورت سربسته و گاهی مبهم صحبت کرده است، قاضی به متهم آسان تر بگیرد. مثلا در تعریف دزدی در قانون آمده است برداشتن مال کسی بدون اطلاع و البته پنهانی. آوردن لفظ پنهانی در تعریف این جرم کمی ابهام ایجاد می کند و باعث می شود در هنگام قضاوت قاضی بتواند به متهم آسان تر گرفته و شرایط او را در نظر بگیرد.
در واقع لفظ تفسیر مضیق به معنی باز گذاشتن دست قاضی در هنگام قضاوت است به طوری که برداشت و تعیین مجازات از اتهام وارد شده کمتر موجب سخت گیری به مجرم شود. نتیجه دیگری که تعریف عنصر قانونی برای اتهام به همراه دارد، عطف به ماسبق نشدن قوانین جزایی است. به صورت کلی عطف به سبق یعنی فعلی که در این دوره و زمان انجام شده و اینکه قانونی باشد و یا نباشد برای همین زمان بوده و به دوره های قبل نمی توان آن را تعمیم داد.
مثلا اگر ریختن آب دهان روی زمین همین امروز به عنوان جرم تعریف شده و برای آن مجازات در نظرگرفته شود به این معنی نیست که هر کسی که از دیروز و سال ها و رزوهای قبل این کار را انجام داده است، الان متهم است و باید مجازات شود. هر قانون که تصویب میشود برای همان دوره بوده و تا زمانی که لغو نشود برای دوره های بعد هم قابل استفاده است اما نمی توان آن را در مورد افعال اتفاق افتاده در زمان گذشته مورد استفاده قرار داد. یعنی اینکه قانون عطف به ماسبق نمی شود. تعریف عنصر قانون برای جرم در واقع به همین علت است و از نتایج مثبت آن محسوب می شود.
عنصر مادی جرم چیست؟
اینکه شخصی در ذهن خود تصور انجام جرمی را داشته باشد ولی آن را به عمل نرساند و در واقع انجام ندهد یعنی عنصر مادی آن رخ نداده است و نمی توان به واسطه داشتن فکر خلاف آن را متهم و مجازات کرد. مثلا شخصی در ذهن خود نقشه دزدی از یک طلا فروشی را می کشد اما هیچ وقت جرات این کار را پیدا نکرده و نقشه اش را عملی نمی کند.
این شخص را نمی توان به دلیل داشتن فکر و تصور دزدی مجازات کرد. در واقع عنصر مادی جرم رخ نداده است و تا وقتی عنصر مادی وجود نداشته باشد برای یک ذهنیت نمی توان مجازاتی در نظر گرفت. این عنصر در واقع دومین عنصر فعل مجرمانه است و به تعبیری پیکر و جسم فعل مجرمانه هم محسوب می شود.
در قانون رفتارهایی که مصداق واقعی جرم هستند به چند دسته تقسیم می شوند؟
دو نوع عمل می تواند در جامعه و در قانون مورد اتهام قرار بگیرد اول انجام یک فعل است یعنی شخصی اقدام به دزدی کند و یا اینکه جنس تقلبی دست مردم بدهد و یا اینکه چک تقلبی چاپ کرده و امضاء کند همه اینها انجام فعل مجرمانه است که در قانون به صراحت در مورد مجازات آن صحبت شده است اما گاهی با ترک یک فعل فرد مرتکب جرم میشود مثلا اگر زنی مهریه اش را به اجرا بگذارد و قانون مرد را موظف به پرداخت آن کند، پرداخت نکردن مهریه ترک فعل قانونی محسوب شده و جرم تلقی می شود و یا اینکه مثلا شخصی پولی در نزد او امانت گذاشته شده است و او باید در یک زمان مشخص پول را به صاحبش برگرداند، پس ندادن پول ترک فعل امانت داری محسوب می شود و شخصی که این کار انجام داده متهم است و به عنوان خیانت کننده در امانت مجازات می شود.
یک نکته هم دیگر در مورد جرم این است که گاهی انجام یک فعل به صورت ناقص هم می تواند فرد را مورد اتهام قرار دهد مثلا اگر شخصی با اصلحه وارد یک مغازه طلا فروشی شود ولی قبل از برداشتن طلا ها و فرار پلیس او را دستگیر کند، درست است که نتوانسته پول و طلایی را به سرقت ببرد اما عمل او اقدام و شروع به انجام جرم تلقی شده و فرد متهم و مجرم است و باید مجازات شود.
عنصر روانی
عنصر روانی یعنی اینکه فعل مجرمانه باید با خواست و میل شخص انجام شود مثلا استفاده از یک دیوانه و یا صغیر برای انجام یک فعل خلاف قانون در صورتیکه وی آگاهی نداشته باشد، نمی تواند عنصر مادی را تامین کرده و مجازات برای آن در نظر گرفت.
حتما بخوانید : شوراهای حل اختلاف و مجتمع های قضایی تهران به همراه آدرس و تلفن
عناصر جرم کلاهبرداری چیست؟
کلاهبرداری به عنوان یک فعل خلاف قانون هم دارای عناصری است. در قانون آمده برداشتن مال دیگری از طریق سوء نیت و فریب دادن مال باخته کلاهبرداری محسوب می شود. برای اینکه کلاهبرداری به عنوان یک فعل خلاف قانون شناخته شود و بتوان متهم را مجازات کرد باید سه عنصر داشته باشد اول اینکه عنصر قانونی داشته و بعد عنصر مادی و در انتها هم عنصر روانی را در بر بگیرد.
عنصر قانونی کلاهبرداری یعنی یک فرد از راه حیله و نیرنگ و تقلب خود را صاحب و یا فرد ذی نفوذ در شرکت ها و سازمان ها و ارگان های دولتی معرفی کرده و به واسطه این دروغ اعتماد مردم را جلب نماید و در اثر این جلب اعتماد به آنها امید واهی داده یا از وقوع یک رخداد غیر واقعی بترساند و به دنبال آن اموال و دارایی های آنها را گرفته و به نفع خود استفاده کند.
در این حالت این شخص به لحاظ قانونی متهم بوده و مشمول مجازات است. عنصر دومی که باید وجود داشته باشد تا یک فعل کلاهبرداری محسوب شود انجام رفتار و عمل مجرمانه است. یعنی تا زمانی که فرد با رفتار خود دیگران را فریب نداده باشد و مال آنها را تصاحب نکند، عنصر مادی رخ نداده است. برای رخ دادن عنصر مادی در کلاهبردرای باید سه شرط وجود داشته باشد.
اول اینکه ابزار و وسایلی مورد استفاده قرار بگیرد که تقلبی هستند مثل اسکناس تقلبی یا سکه و طلای تقلبی، دوم فریب دادن شخص یا اشخاصی با این ابزارهای تقلبی و ضرر مادی زدن به آنها و در نهایت برداشتن مال دیگران و پس ندادن آن. با وقوع این سه شرط در واقع عنصر مادی اتهام شکل گرفته و قابل پیگیری خواهد بود و عنصر روانی در کلاهبرداری هم یعنی اینکه شخص به واسطه سوء نیت و دزدی و کلاهبرداری اقدام به چاپ سکه تقلبی کرده باشد. یعنی نسبت به کاری که انجام داده آگاهی کامل داشته و صغیر یا دیوانه نباشد.
عناصر جرم خیانت در امانت
خیانت در امانت یعنی پول، چک، سفته، اموال منقول و غیرمنقول و یا هر چیز دیگری به یک شخص سپرده شود و آن فرد این اموال را به نفع خود برداشته و آنها را پس ندهد. در قانون این فعل مجازات داشته و می تواند سبب زندانی شدن مجرم شود.
خیانت در امانت هم وقتی اتهام تلقی می شود که سه عنصر قانونی، مادی و معنوی در آن به وقوع پیوسته باشد. عناصر مادی این اتهام شامل استعمال، تصاحب و اتلاف هستند. استعمال یعنی مال و اموال یک شخص دیگر را بدون رضایت و خواست آن شخص برداشته و مورد استفاده قرار دهند.
مثلا شخصی طلا و جواهرات خود را به امانت به یک نفر دیگر بسپارد تا از سفر برگردد و آن شخص آن طلاها را در مهمانی استفاده کند این عمل خیانت در امانت تلقی شده و در قانون برای آن مجازات تعیین کرده اند. دومین عنصر مادی خیانت در امانت تصاحب مال غیر است. مثلا شخصی طلاهای خود را به امانت به یک شخص دیگر بسپرد و آن فرد طلاها را به نفع خود فروخته و پول آن را بردارد و اصلا وجود همچین چیزی را انکار کند یعنی در واقع مال شخص دیگری را تصاحب نماید.
انجام این عمل هم خیانت در امانت محسوب می شود و در نهایت سومین عنصر مادی خیانت در امانت اتلاف مال غیر است. یعنی مالی که به امانت به شخص دیگر سپرده شده از بین برود. مثل اینکه شخصی ماشین خود را در خانه دوستش امانت بگذارد و آن فرد از ماشین استفاده کرده و در یک تصادف به آن صدمه وارد کند و باعث اتلاف آن شود در این حالت شخص مورد نظر دچار فعل خیانت در امانت شده و مجرم تلقی می شود.
عنصر معنوی خیانت در امانت هم در واقع همان قصد و سوء نیت برای تصاحب و یا استعمال و اتلاف مال غیر بوده و تامین کننده دلایل قانونی برای اثبات اتهام خواهد بود.
جرم خطایی چیست؟
در تعریف اتهام گفته شد اگر شخصی به قصد و نیت قبلی بخواهد یک عمل خلاف قانون را انجام دهد و البته موفق به انجام آن هم شود مرتکب جرم شده و مجرم تلقی می شود اما اگر شخصی قصد انجام عمل خلاف قانون نداشته باشد ولی در نتیجه انجام یک فعل یک نتیجه غیر قانونی به وجود آید در این حالت شخص خطا انجام داده و مرتکب جرم نشده است.
.
