حق وتو چیست ؟

وتو در لغت به معنی منع کردن و یا جلوگیری کردن است. وقتی در یک جمع متشکل از چند نفر و یا چند سازمان و کشور رای گیری می شود اگر یکی یا چند تن از اعضا این اختیار را داشته باشد، بر خلاف نظر جمع و رای گیری انجام شده عمل کرده و نتیجه آرا را لغو کند و جمع هم مطابق با قانون باید از آن پیروی کند، اصلاحا حق وتو گفته می شود.

این حق عموما در سازمان های بین المللی وجود داشته و برخی از کشورها می توانند از آن استفاده کنند. برای اینکه یک کشور بتواند از حق وتو استفاده کند و اینکه کجاها می تواند از این حق استفاده کرده و رای سایر کشورها را ملغی نماید، باید دارای شرایط و ویژگی هایی باشد که در ادامه در مورد آن صحبت خواهیم کرد.

حتما بخوانید : جنایت علیه بشریت و مصادیق آن

سازمان ملل متحد و نقش آن در حق وتو

شکل گیری سازمان الملل متحد به بعد از جنگ جهانی دوم باز می گردد. فلسفه و هدف از تشکیل این سازمان ایجاد صلح و آرامش بین کشورها و جلوگیری از جنگ و آتش افروزی محسوب می شد. بعد از اینکه سازمان الملل متحد شکل گرفت نحوه چیدمان و تقسیم بندی کشورها هم تغییر کرد و برخی کشورها که به لحاظ اقتصادی و یا سیاسی قوی تر بودند، توانستند نقش مهمتر و تاثیر گذارتری در این سازمان ایفاء کنند.

سازمان الملل متحد از اجزای مختلفی تشکیل شده که یکی از آنها شورای امنیت است. شورای امنیت به منظور ایجاد صلح و آرامش بین کشورها تشکیل و وظایف مشخصی هم بر عهده گرفت. از جمله اختیارات شورای امنیت اتخاذ تصمیماتی مهم در حیطه منشور سازمان الملل بوده و این تصمیمات باید توسط همه کشورهای عضو اجرا شود.

اعضای شورای امنیت

همانطور که در قسمت بالا هم اشاره کردیم سازمان الملل متحد یک نهاد به نام شورای امنیت دارد که این شورا می تواند در حیطه اساس نامه سازمان برای حفظ امنیت و صلح و ارامش در جهان تصمیمات مهمی اتخاذ کرده و سایر اعضا هم باید از این تصمیمات تبعیت کنند. شورای امنیت از پانزده عضو تشکیل شده است که از این پانزده عضو پنج عضو آن دایمی و ده عضو دیگر موقت هستند.

پنج عضو دایمی سازمان الملل و شورای امنیت کشورهای روسیه، آمریکا، چین، انگلیس و فرانسه هستند. بر طبق اساس نامه سازمان الملل متحد وقتی یک موضوعی به رای گذاشته می شود هر عضو یک حق رای دارد و می تواند نظر موافق و یا مخالف بدهد و از بین پانزده عضو دایم و موقت حداقل باید ۴ عضو غیر دایم رای مثبت و هر ۵ عضو دایمی هم رای مثبت بدهند تا موضوع مطرح شده به تصویب برسد.

حالا اگر یکی از اعضاء دایم شورای امنیت نظر مخالف داشته باشد، می تواند کل موضوع به رای گذاشته شده را ملغی کرده و از اعتبار بیندازد که در اصطلاح به این کار وتو می گویند. یعنی یکی از اعضا شورای امنیت موضوع را وتو خواهد کرد. عموما این حق باید برای نفع عمومی و صلح جهانی استفاده شود اما در خیلی مواقع این پنج عضو دایم شورای امنیت رای خود را بر اساس لابی های سیاسی و یا نفع اقتصادی کشور خود تغییر می دهند.

تاریخچه حق وتو

حق وتو برای اولین بار توسط ایالات متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق در کنفرانس یالتا مطرح شد و مورد قبول قرار گرفت. سازمان الملل برای انجام امور و وظایف خود منشوری دارد که بر اساس این منشور فعالیت می کند. در منشور سازمان الملل صحبتی از حق وتو نشده است اما بعد از تصویب آن در کنفراس یالتا این موضوع لازم الاجرا  بوده و از حقوق پنج کشور عضو اصلی محسوب می شود.

نحوه استفاده از حق وتو

همانطور که در قسمت بالا هم اشاره کردیم، این قانون به پنج عضو دایمی سازمان الملل و شورای امنیت این حق را می دهد که در صورت مغایرت موضوعات مطرح شده در سازمان الملل با صلح و ارامش جهانی آن را ملغی کرده و از اجرای آن جلوگیری کنند. روند استفاده از این حق به این شکل است که بعد از رای گیری از هر پانزده عضو سازمان برای اینکه مسئله طرح شده تصویب شود باید هر پنج عضو دایم آن رای مثبت داده باشند و حداقل چهار عضو غیردایم هم با موضوع موافق باشند.

در این بین اگر یکی از کشورهای عضو دایمی با تصویب مسئله مطرح شده، مخالفت کند، روند تصویب و اجرای آن متوقف شده و ملغی می شود. نکته دیگر در استفاده از این حق اینکه اعضای دایم شورای امنیت می توانند از حق ملغی برای جلوگیری از مذاکرات سیاسی و دیپلماسی بین کشورها ها هم جلوگیری به عمل آورند.

روند مطرح شدن موضوعات در سازمان الملل به این شکل است که اول یکی از اعضای شورا مسئله مورد نظر را مطرح می کند بعد با رای گیری همه اعضا مشخص می شود که اصلا موضوع مطرح شده در حیطه اساس نامه و مسئولیت های سازمان الملل هست یا خیر. اگر در این حیطه قرار می گرفت وارد مرحله بعد که تصمیم گیری در مورد خود موضوع است، خواهد شد.

برای استفاده از حق ملغی حتما باید هر یک از پنج عضو شورای امنیت حضور داشته و یکی از آنها رای منفی خود را بدهد، غیبت و رای بی طرف آنها رای منفی محسوب نشده و باعث متوقف شدن اجرای موضوع مطروحه نمی شود.

چه کشورهایی بیشترین استفاده را از حق وتو کرده اند؟

در بین پنج عضو دایم شورای امنیت که از این حق برخوردار هستند، روسیه بیشترین استفاده را از این حق داشته و بعد از آن آمریکا و فرانسه هستند. در بین این پنج عضو چین کمترین مورد استفاده از حق ملغی را به خود اختصاص داده است. قبل از اینکه اتحاد جماهیر شوروی دچار فروپاشی شود این کشور بیشتری مورد استفاده از حق ملغی را به نام خود ثبت کرد اما بعد از فروپاشی آن، این جایگاه به آمریکا تعلق گرفت. آمریکا هم در اکثر موارد برای دفاع و حمایت از اسرائیل از این حق خود بهره برده است.

حتما بخوانید : تشویش اذهان عمومی چیست ؟

حق وتو قدرت های بزرگ جهانی

یکی از انتقادات مهمی که به این مسئله وارد می شود و البته شواهد هم نشان می دهد این انتقاد کاملا منطقی و درست است سوء استفاده کشورهای عضو دایم در استفاده از این حق است. حق وتو قدرت های بزرگ جهانی بیش از اینکه وسیله ای برای برقراری صلح و آرامش باشد به ابزاری برای لابی کشورها و بهره مندی آنها از مافع بیشتر شده است.

مثلا ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از کشورهای عضو دایم بیشترین استفاده از این حق را داشته است و در همه موارد هم از این موضوع برای حمایت از اسرائیل استفاده کرده و مانع اجرای مقررات جهانی در مورد جنایت های رژیم صهیونیستی شده است. در واقع به نوعی از این ابزار برای توسعه قدرت خود و اسرائیل استفاده کرده است.

استفاده امریکا از حق وتو

بیشترین استفاده امریکا از این حق برای ملغی کردن قطعنامه ها بر علیه اسرائیل بوده است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می کنیم:

• ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۷۶ قطعنامه ای را که کشورهای پاکستان، پاناما، تازانیا و رومانی برای دفاع از حق مالکیت مردم فلسطین آماده کرده بودند، ملغی کرد. در این قطعنامه آمده بود، اسرائیل باید از مرزهای ۱۹۶۷ عقب نشینی کرده و شهرک سازی در سرزمین های فلسطینی را متوقف کند. بعد از این ماجرا باز هم در همان سال در ۲۵ مارس آمریکا قطعنامه دیگری که بر علیه رژیم صهیونیستی امضاء شده بود را ملغی کرد که اسرائیل را ملزم می کرد حقوق ساکنان عرب فلسطین را رعایت کند و از تعرض به آنها دست بردارد. در ۲۹ ژوئن سال ۱۹۷۶ باز هم قطعنامه دیگری که قصد بازگرداندن آورگان فلسطینی به سرزمینهایشان را داشت از طرف آمریکا وتو شد.
• در سال ۱۹۸۰ باز هم ایالات متحده آمریکا قطعنامه ای که ملت فلسطین اجازه می داد از حقوق خودشان بهرمند شوند را ملغی کرد و بار دیگر نشان داد امریکا کشوری است که از این حق فقط در جهت منافع اسرائیل استفاده می کند.
• سال ۱۹۸۲ سال وتوهای متعدد از سوی آمریکا بود. در طول این سال ایالات متحده آمریکا ۷ بار قطعنامه های شورای امنیت را ملغی کرد. در ۲۰ ژانویه قطعنامه ای که اسرائیل را برای اشغال سوریه تحریم می کرد، ملغی کرد. در دوم آوریل همان سال ایالات متحده قطعنامه ای که اسرائیل را مسئول مرگ و ترور بسام الشکعه می دانست ملغی کرده و باعث شد اسرائیل پاسخگو نباشد. در همین سال امریکا چهار بار دیگر از این حق خود برای منافع اسرائیل بهره برد که اسرائیل را به حمله به مسجد الاقصی، حمله به لبنان محکوم کرده و خواهان مجازات اسرائیل می شد.
• در سال های ۱۹۸۳، ۱۹۸۴، ۱۹۸۵ ،۱۹۸۶، ۱۹۸۷، ۱۹۸۸، ۱۹۹۰،  ۱۹۹۵، ۱۹۹۷، ۲۰۰۱، تا ۲۰۱۷ بارها و بارها آمریکا از این حق برای ملغی کردن قطعنامه ها برعلیه اسرائیل بهره بود و ماهیت شورای امنیت که برای حفظ صلح و دوستی بین ملت ها بود را خدشه دار نمود.
• آخرین و مهمترین باری که ایالات متحده از این حق برای ملغی کردن تصمیمات شورای امنیت استفاده کرد، در سال ۲۰۱۷ بود که در پی اقدام امریکا برای اعلام قدس به عنوان پایتخت اسرائیل مصر قطعنامه ای بر علیه امریکا تنظیم کرد که توسط آمریکا وتو شد.

چرا ایران حق وتو ندارد؟

فلسفه شکل گیری شورای امنیت در واقع گرد هم آمدن چندین کشور قدرتمند به لحاظ سیاسی و اقتصادی است که این کشورهای بتوانند برای حفظ صلح و امنیت در جهان تلاش کنند و مانع بروز جنگ بین کشورهای دیگر بشوند. ایران به عنوان یک کشور بزرگ و البته مهم تا کنون نتوانسته است، جایگاه غیر دایمی این شورا را بدست آورده و در این عرصه رقیبانی مانند ژاپن در کنار او بوده اند.

ژاپن هم به عنوان یک قدرت اقتصادی و مهم در معادلات جهانی نامزد دریافت این سمت در شورای امنیت بوده و تلاش می کند این جایگاه را بدست آورد. نکته دیگر اینکه پرونده هسته ای ایران در سازمان ملل و مطرح شدن مسائل حقوق بشری در مورد کشور ایران دلیل دیگر عدم حضور ایران در بین کشورهای غیر دایم این سازمان است.

آیا شورای امنیت و اعضا غیردایم و دایم آن توانسته اند به اهداف این سازمان دست پیدا کنند؟

شواهد و قراین تاریخی نشان می دهد، شاید این سازمان از بروز جنگ بین کشورهای کوچک و محدودی پیشگیری کرده و یا مانع توسعه اختلافات بین آنها شده است اما در کل نتوانسته از جنگ ها و اختلافات بزرگ که مسبب و یا زمینه ساز آنها قدرت های بزرگ جهانی بوده اند، جلوگیری به عمل آورد. چون دقیقا خود این کشورها از اعضای دایمی شورای امنیت بوده و قطعنامه های بر علیه خود را ملغی می کنند.

روسیه کی و به چی دلیل از حق وتو به نفع ایران استفاده کرد؟

در سال ۲۰۱۷ قطعنامه ای بر علیه ایران توسط امریکا و انگلیس و فرانسه تنظیم شد که ایران را به تجهیز کردن حوثی ها به سلاح و دامن زدن جنگ یمن محکوم می کرد. در همان زمان روسیه برای اولین بار از حق خود برای ملغی کردن این قطعنامه بهره برد و مانع تصویب آن بر علیه ایران در شورای امنیت شد. استفاده روسیه از این حق باعث بهتر شدن روابط بین دو کشور هم گردید و موجبات ارتباطات سیاسی و اقتصادی بیشتری را فراهم کرد.