ایران٬ دیار آیین های شادمانی و جشن های سترگ است. از نوروز تا یلدا از فروردگان تا سپندارمذگان٬ از کاسپین تا خلیج پارسی٬ همه و همه٬ گواه یک تمدن بزرگ در کهن دریار اهورایی ما ایرانیان است که آداب و فرهنگی تاریخ ساز و روایتی باشکوه از آن برای ما به یادگار مانده است. باید افتخار کنیم که به خط و زبان مثنوی معنوی و شاهنامه می خوانیم و می نویسیم و کم تر زبان و ملتی٬ چنین پشتوانه فرهنگی و ادبی ژرف و شگرف دارد.
اقوام ایرانی از دیرباز تا به امروز٬ کلکسیونی از جشن ها و آیین ها و سنت های رنگارنگ جذاب و دوست داشتنی و شنیدنی داشته که هر یک٬ فلسفه ای جالب و روایتی خاطره انگیز دارد و ما با نوروز و یلدا آن٬ تا حدی آشنا هستیم.
حتما بخوانید : تقویم سال ۱۳۹۹[تعطیلات، لحظه تحویل سال و حیوان سال]
اگر می خواهید با جشن های نوروزی و شماری از آیین های ایران باستان به اجمال آشنا شوید٬ این گفتار شما را با کتاب های مختلف آشنا می کند. اگر شما هم نظر و دیدگاه و مطالعاتی در این حوزه دارید٬ مراتب را با ارائه مستندات تاریخی در بخش کامنت با ما به اشتراک بگذارید.
با ما همراه باشید.
جشن های ایران باستان
جشن های ایران باستان به مراسمی اطلاق می شود که هزاران سال پیش در روز های شکل گیری تمدن بزرگ پارسی٬ توسط مردمان و پادشاهان٬ گرامی بوده و نام و اثر و سبک و روش آن تا روزگار امروز٬ برای ما به یادگار مانده است. برترین فستیوال های ایران باستان را می توان به نوروز ٬ مهرگان٬ جشن های آتش و گاهنبار ها اشاره کرد که البته در میانه و تداوم این رویداد ها٬ مراسم ویژه دیگری نیز فراخور موقعیت زمانی و مکانی٬ برگزار می شد.
( جشن نوروزی شاه طهماسب به افتخار شاه هندوستان)
در تاریخ کهن این دیار اهورایی٬ فستیوال های بسیاری برگزار می شد که هر یک در روز خاص و بعضا ماه خاص رخ می داد و به همین خاطر٬ نام ماه های سال٬ برگرفته از جشن هایی است که در دوران کهن٬ بخشی از سبک زندگی مردمان آن عصر بود. جالب است که بدانید٬ اسامی ۱۲ گانه ماه ها٬ از اسامی رویداد هایی الهام گرفته است که در همان ماه برگزار می شد. مثلا در روز نوزدهم نخستین ماه سال٬ که جشن فروردگان برگزار می شد٬ نام ماه٬ فروردین نامیده شده است. ۱۲ آیین شادمانی در ۱۲ ماه که زمینه رویداد های ماهانه را فراهم می کند و در زیر جزییات آن را مشاهده می کنید:
هنگام فرودین که رساند ز ما درود از مرغزار دیلم و طرف سپید رود
(ملک الشعرای بهار)
- ماه فروردین. الهامی از مراسم فروردگان در روز نوزدهم فروردین
- ماه اردیبهشت. الهامی از رویداد اردیبهشتگان در روز سوم اردیبهشت
- ماه خرداد. الهامی از برنامه خردادگان در روز ششم خرداد
- ماه تیر. الهامی از آیین تیرگان در روز سیزدهم تیر
- ماه مرداد. الهامی از جشن امردادگان در روز هفتم مرداد
- ماه شهریور. الهامی از فستیوال شهریورگان در روز چهارم شهریور
- ماه مهر. الهامی از سنت مهرگان در روز شانزدهم مهر
- ماه آبان. الهامی از آیین آبانگان در روز دهم آبان
- ماه آذر. الهامی از شادمانی آذرگان در روز نهم آذر
- ماه دی.الهامی از پایکوبی خرم روز در روز یکم هرمزد
- ماه بهمن. الهامی از نکوداشت بهمنگان در روز دوم بهمن
- ماه اسفند. الهامی از نکوداشت اسفندگان در روز پنجم سپندارمذ
همان طور که گفتیم٬ یکی از مراسم های ایران باستان٬ جشن های گاهنبار یا گاه بار است که اشاره دارد به کتاب اوستا که معتقد است که خداوند عالم را در شش روز آفرید و هر روز را یک گاهنبار می نامند. نام های گاهنبار که باعث برگزاری آیین هایی در ایران باستان به همین مناسبت می شد به شرح زیر است:
- گاهنبار میدیوزرم. آیینی به مناسبت جشن آفریدن آسمان (روز ۱۵ اردیبهشت)
- گاهنبار میدیوشم. نکوداشتی به مناسبت جشن آفرین آب (روز ۱۵ تیر ماه)
- گاهنبار پتیه شهیم. سنتی به مناسبت آفرین زمین (روز ۳۰ شهریور ماه)
- گاهنبار ایاسرم. برنامه ای به مناسبت آفریدن گیاه (روز ۳۰ مهر)
- گاهنبار میدیارم. سنتی به مناسبت آفریدن جانوران (روز ۲۰ دی)
- گاهنبار همسپثمدیه. نکوداشتی به مناسبت آفریدن انسان (ماه اسنفدارمذ)
جشن هایی که در بالا به آن اشاره شد٬ ۶ روز به طول می انجامید و مهم ترین روز جشن٬ آخرین روز آن بود.
جشن های آتش
از جمله مراسم ویژه ای که در دوران ایران باستان به یادگار مانده است٬ رویداد آتش است که در میان اقوام هند و آریایی رونق داشته و منظور از آن٬ مراسمی است که با به پا کردن آتش فروزان٬ آغاز شادمانی های مختلف را جشن می گرفتند. جشن چهارشنبه سوری امروز ایرانیان را بایستی الهامی از نکوداشت های آتش ایران باستان دانست. آیین آذرگان در نهم آذر و سنت شهریورگان در چهارمین روز ششمین ماه سال را باید از جمله شادکامی های آتش دانست که مورد فراموشی قرار گرفته و هنوز هم عده کمی از هموطنان این آیین ها را پاس می دارند. زرتشتی ها٬ اهورا مزاد را تجلی آتش و آفتاب و روشنی می دانند.
جشن سده
حتما درباره این مراسم٬ چیز های زیادی شنیده اید. از مهم ترین رویدادهای فرهنگی و هنری و عمومی روزگار کهن٬ جشن سده بود. حکیم ابوالقاسم فردوسی٬ حماسه سرای بزرگ پارسی٬ در روایتی از احوال هوشنگ٬ به موضوع جشن سده در شاهنامه اشاره می کند. مراسمی که به پاسداشت آتش برگزار می شد و مردم به دور آتش می گشتند و تا پاسی از شب به جشن و سرور می پرداختد.
(عکسی از جشن سده در یزد)
چون ۱۰۰ روز از زمستان بزرگ سپری می شد٬ ایرانیان جشن سده را برگزار می کردند. داستان سده به عدد صد بر می گردد. اگر می خواهید داستان و روایتی خواندنی از مراسم سده را بدانید٬ روی کلمه سد و تقسیم بندی فصل ها و ماه در تقویم ایران باستان٬ رجوع کنید. فلسفه این رویداد سده٬ همکاری و مشارکت همگانی است که نوعی فریضه محسوب می شد و امروزه همان طور که در عکس های بالا و پایین مشاهده می کنید٬ در دیار قنات و قنوت و قناعت (یزد)٬ پاسداشت آن همه ساله برگزار می شود.
جشن های نوروزی و غیر نوروزی ایران باستان
در ماه فروردین٬ تنها مراسم عید نوروز باستانی نبود که گرامی داشته و مورد احترام مردم بود. مراسم آبانگاه٬ آیین خزان٬ سیرسور٬ رویداد بتیکان از آن جمله است.
- جشن آبان گاه٬ ده روز پس از نخسیتن ماه سال برگزار می شد که الهامی از آب و باران است.
- جشن خزان٬ جشنی که در هشتمین روز ششمین ماه سال و دومین روز هفتمین ماه سال برگزار می شد.
- سیرسور در چهاردمین روز دهمین ماه سال برگزار می شود و همان طور که نامش از سیر الهام گرفته شده است٬ سیر طبخ می شد. رسمی برای دفع دیو و شر.
- جشن بتیکان٬ در پانزدهمین روز دهمین ماه سال برگزار می شد که باز مردم برای رهایی از شر جانوران موزی٬ با استفاده از خمیر٬ آدمکی ساخته و مدخل منزل قرار می دادند و آن را بعدا به آتش می کشیدند.
- مراسم گاوگیل٬ شانزدهمین روز دهمین ماه سال است. داستان گاو است. روایت بازگرداندن گله های گاوی که ترک ها از ایرانی ها به اسارت بردند.
- جشن بادبره٬ الهامی از دورانی ۷ ساله است که در ایران باد نیامد. اما پس از روایت چوپانی پیش کسری٬ آیین برگزار شد که به آن بادبره اطلاق می شود.
- جشن یلدا که شناخته شده ترین جشن ایران باستان پس از نوروز است. کلمه یلدا از زبان سریانی است و به معنی تولد است و در نخستین شب زمستان و بلند ترین شب سال برگزار می شد و هزاران سال قدمت دارد.
(ایین نوروز در قرقیزستان)
از هفت سین یعنی تا تیرگان
سفره هفت سین٬ بخشی از آیین زیبا نوروز باستانی ایرانیان است که هزاران سال قدمت دارد. داستان هفت قلم کالا است که با سین آغاز می شود. این هفت قلم سین٬ روی سینی یا سفره قرار می گیرد. آینه و شمعدان و تنگی از آب با انار یا نارنج و شمشاد در کنار سفره هفت سین جای می گیرد.
سبزه٬ بخشی جدایی ناپذیر از سفره هفت سین است. پس از هفت سین٬ نوبت به جشن آشوزردشت می رسد که روز ششم اولین ماه سال است. سالگرد میلاد زردشت اسپنتمان که مردمان روزگاران دور٬ در این روز٬ اوستا می خواندند و با دود کردن اسپند و پخش سنجد و دف زنی٬ پایکوبی می کردند. هفت روز بعد از این روز٬ سیزده به در از راه می رسد که روزی فرخنده است.
داستانی از نحسی که روایت گر جهالت مردمان آن روزگار و متاسفانه نادانی مردمان روزگار عصر دیجیتال است که سیزده را روز نحس می دانند و هنوز هم مردمانی هستند که این روز را نحس می پندارند! اما به هر حال٬ سیزده به در روز فرخنده ای است و روز طبیعت نامیده شده که باید به دامن طبیعت رفت و این روز را پاس داشت و فکری به حال نحسی درون و محیط زیست در معرض خطر کرد.
یک ماه پس از فرودین٬ جشن اردیبهشتگان برگزار می شد که از مراسم بزرگ مذهبی زرتشتیان باستان بود. جشن اردیبهشتگان را جشن اخلاق نیز نامیده اند. جشنی برای یادآوری تفکیک راستی از دروغ و تکریم پاکی که شاعر هم چنین می گوید که :
راستی کن، که راستان رستند در جهان٬ راستان قوی دستند
راستگاران٬ بلندنام شوند کج‌روان٬ نیم پخته خام شوند
(اوحدی مراغی)
شادمانی تیرگان همان طور که در ابتدای گفتار عنوان شد٬ از جمله جشن های ایران باستان است. داستان تیر و جشن و روایتی از لباس و پوشاک نو و نقل و شیرینی و پایکوبی مردمان در سیزدهم تا بیست و دوم چهارمین ماه سال. جشن تیرگان را که در تابستان برگزار می شد به عنوان شاد ترین مراسمی می دانند که در تابستان انجام می شد.
داستان جشن امردادگان٬ روایتی از بی مرگی است و الفی که ابتدای آن است٬ پیشوند نفی است. مرداد یعنی مرگ و امرداد یعنی بدون مرگ یا بی مرگی. داستان نیکان ما که به باغ های خرم می رفتند و اهورامزدا را نیایش کرده و به شادی و سرور می پرداختند.
یک ماه پس از امردادگان٬ رویداد شهریورگان را شاهد هستیم که نیاکان ما برگزار می کردند و روایتی درست از آن در دست نیست. در فصل خزان٬ شاهد مراسمی به نام جشن مهرگان هستیم که در مهر ماه برگزار می شد و پس از نوروز ٬ آن را مهم ترین جشن ایرانیان می دانند. مهرگان٬ نکوداشت ایرانیان به دوستی و صفا و صمیمیت و احترام و عشق است و پذیرایی از هم٬ بخش جدایی ناپذیر فرهنگ ایرانیان آن دوران بود که این روزها به ورطه فراموشی سپرده شده است.
پس از مهرگان٬ آبانگان برگزار می شد که روایتی از آب و هنگام آب است. داستان نبردهای ایران و تورانیان و افراسیاب که جاری شدن آب در کاریزها٬ باعث خرسندی ایرانیان شد و آن را نکوداشت گرفتند. البته روایت دیگری هم هست که داستان خشک سالی هشت ساله را حکایت می کند که پس از آن باران آمد و این ماه٬ جشن آب و هنگام باریدن آب٬ گرامی داشته شد. آیین آذرگان پس از آبانگان٬ روایتی از آتش است.
حکایت نیایش اهورامزدا که نیکان ما به آدریان (آتشکده) می رفتند و عبادت می کردند. آدریان یعنی محل نگهداری آتش. نیایشگاه آدریان تهران در تقاطع خیابان جمهوری و خیابان میرزا کوچک خان جنگلی موسوم به خیابان ادیان تهران٬ واقع شده است که مقصد گردشگری مذهبی قدیمی پایتخت نشینان است.
جشن دیگان که داستان ماه دی است و حکایتی از دادار و صانعِ پروردگار، حَیّ توانا٬ اکبر و اعظم، خدایِ عالَم و آدم که به قول شاعر٬ صورت خوب آفرید و سیرت زییا. هشتمین و پانزدهمین و بیست و سومین روز این ماه٬ دی نام نهاده شد و پایانش هم شب یلدا است. رویدادی با قدمت هشت هزار سال که افتخار آیین های ایرانی در جهان است و به امید ثبت جهانی آن در میراث یونسکو در سال ۲۰۲۰ میلادی.
نوروز شناسی و جشن های ایران باستان
- کتاب آیین های ایران باستان: نوروز : چهراشنبه سوری. هفت سین و سیزده به در. نوشته اسد الله محمدی نیا. نشر سبط اکبری سال ۱۳۸۱
- کتاب اعیاد ایرانیان باستان. نوشته سید محمود هاشمی ارسنجانی. نشر شیراز. سال ۱۳۹۴
- کتاب اعیاد و جشنهای ایرانی با رویکرد مردم شناسی از دوره باستان تا کنون- نوشته زهرا بیاتی- نشر نگار کمال- سال ۱۳۹۷
- کتاب اعیاد و جشنهای ملی ایران در ایران باستان – نوشته محمد علی قایدی و سوسن قایدی پاپری- نشم قم سال ۱۳۹۲
- کتاب بازی های ایران باستان نوشته فاروق صفی زاده. نشر مدحت سال ۱۳۹۵
- کتاب پژوهشی در گاه شماری و جشنهای ایران باستان نوشته هاشم رضی- نشر بهجت سال ۱۳۹۲
- کتاب جشنهای ایران باستان نوشته اکرم پرویزی فرد و کریم مقیمی- نشر بندر انزلی سال ۱۳۹۴
- کتاب جشنهای فراموش شده ایران باستان – نوشته بهروز بیگوند- نشر بهروز بیگوند- سال ۱۳۹۳
- کتاب یادمان روایت نوروز . نوشته علی اکبر رضایی- نشر ستاد جشن نوروز سال ۱۳۹۰
- کتاب نوروز ٬ آیین صلح و زندگی نوشته سمیه کریمی از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگر سال ۱۳۹۵
همراه گرامی
اگر شما هم از اقوام بزرگ ایرانی هستید و آیین و سنت خاصی در نوروز و قبل و پس از آن دارید٬ جزییات آن را در بخش کامنت با ما به اشتراک بگذارید و برای اطلاعات تکمیلی خوانندگان٬ منبعی برای آن ذکر کنید.
به امید آن که ایرانی بمانیم و قدر ایرانی بودن خود را بدانیم.
